Zwarte vlaggen en collectiviteit

Relay was een heel serene en tegelijk krachtige performance om COME CLOSER mee te beginnen. Wat is het verhaal erachter?

De originele versie van het stuk dateert uit 2018, voor Nuit Blanche in Brussel. Het festival stond toen in het teken van mei ’68: een tijd van intens protest in Frankrijk en andere landen. Wat blijft hier 50 jaar later van over? Ik liet zes performers een grote zwarte vlag in beweging houden, de hele nacht lang. Hun bewegingen schipperden tussen hoop en machteloosheid. Maar zolang de vlag beweegt, gaat het protest door.

De vlag dook eerder al op in mijn werk. Halfweg de performance Extended Play verschenen twee grote vlaggen, voor zo’n 5 minuten. In 2016 haalde ik de vlag opnieuw boven tijdens mijn tentoonstelling in het Centrum voor Hedendaagse Kunst Ujazdowski. Om het uur verscheen die voor een tiental minuten. Voor Nuit Blanche besloot ik dit gebaar te rekken over een hele nacht.  

De tentoonstelling viel toen samen met het ‘Czarny Protest’ (Zwarte Protest) in Polen. Veel vrouwen gingen dat moment de straat op, gekleed in het zwart, om te protesteren tegen het nieuwe abortusverbod dat de vrijheid van vrouwen nog meer inperkte.

Het museum lag recht tegenover het presidentieel paleis waar al die betogingen doorgingen. Dus beslisten we op een dag de tentoonstelling te sluiten en mee de straat op te gaan. Voor mij een belangrijk moment. Ik werk wel vaker op sociale en politieke thema’s, maar altijd in een museale context. Plots stonden we met onze vijf grote vlaggen in de échte wereld. Kunst en realiteit vloeiden in elkaar over op een manier die ik me nooit had kunnen inbeelden.

Het stuk groeide. Tijdens Nuit Blanche in 2018 hielden zes performers de vlag omhoog, maar liefst zes uur aan een stuk. Dat maakte het stuk erg krachtig.

Het jaar erop, 2019, vroeg Wiener Festwochen in Vienna me of ik hiervan een buitenversie kon maken. Een hele uitdaging: het stuk is een soort slow motion van één lange, trage en continue beweging. Dit werkt goed in een binnenruimte, zonder wind. Voor een buitenversie moesten we het anders aanpakken. We besloten om met de wind mee te bewegen. Deze performance, Relay (Unplugged), voerden we ook op in het Middelheimmuseum.

In Kopenhagen werd ik gevraagd om Relay op te voeren op ‘Metropolis’. Dat is een jaarlijks kunstfestival op Refshaleøen, een klein eilandje in de stad, in volle ontwikkeling. Tijdens het festival nemen site-specifieke kunstwerken dit hele eiland over. De curator stelde me voor er Relay op te voeren, met meerdere vlaggen. Ik twijfelde eerst, omdat dit niet strookte met het initiële concept. Maar daarna dacht ik terug aan de kracht van de betoging in Polen. Dus meerdere performers met meerdere vlaggen tegelijk: daar zat wel iets in.

Het werd een stuk met drie vlaggen en negen performers, ik was één van hen. We positioneerden ons op een braakliggend veld dat later zou worden volgebouwd. Door dit stuk grond tijdelijk te bezetten, wezen we op het belang van niet-geprivatiseerde open ruimte. Onze milde protestactie maakte dit stuk land zichtbaar: het veld, de bloemetjes en de bomen. We bleven er drie dagen, vijf uur per dag, en werden bijna één met het land. Zichtbaar voor iedereen, ook voor wie gewoon de boot nam of even een wandelingetje maakte.     

Die zichtbaarheid is ook interessant in de context van COME CLOSER. Want ook in het Middelheimmuseum was de performance van ver te zien. Niet alleen door wie de tentoonstelling kwam bezoeken, ook voor andere wandelaars in het park.

Dit is vergelijkbaar met wat in Kopenhagen gebeurde. Mensen stapten de ferry uit en botsten prompt op ons werk. Onmogelijk om de performance níet te zien. Zo werden ze getuige van een stuk land art: iets wat tijdelijk deel uitmaakte van het land. Sommigen kwamen wat dichterbij om toe te kijken. Maar voor velen was de performance heel onverwacht.

De performance maakt vandaag deel uit van de Vlaamse Kunstcollectie. Toch werd het stuk nooit eerder opgevoerd in het Middelheimmuseum. Je vond het heel belangrijk de performance net nu op te voeren, tijdens COME CLOSER. Waarom precies?

De tentoonstellingsperiode valt samen met verschillende verkiezingen in Europa, en overal zien we een ruk naar rechts. Het openingsweekend voelde dan ook aan als hét perfecte moment om opnieuw de vlag boven te halen, als signaal of waarschuwing om onze verworven rechten te behouden.

Toch is de performance op zich niet politiek. Naast de symboliek van de vlag gaat het vooral om de aflossing van de dragers. Daarom ook de naam van het stuk, Relay. Het gaat om mensen die samen de vlag in beweging houden. Elke 10 minuten lost een performer de andere af, in volledige stilte. Net in dit collectief schuilt de kracht.

Toen dit werk werd opgenomen in de Vlaamse Kunstcollectie, bespraken we samen met het museum hoe dit werk kan worden ingezet. Het idee is dat de performance geactiveerd kan worden door niet alleen performers, maar ook door personeel of wie dan ook. Op elk moment, wanneer het gepast lijkt, bijvoorbeeld als reactie op wat gebeurt in de politiek.

Tijdens je performance was er een constante beweging van de performers en van het publiek. Mensen stopten en begonnen in stilte toe te kijken. Toeschouwers voelden deze intieme collectiviteit aan en maakten er deel van uit. In je volgende performance, Relay (extended) op 31 augustus, gaat het om niet één maar drie vlaggen. Wordt dit stuk heel anders?

Ik denk dat de kracht van het collectief daarin nog sterker zal worden benadrukt. Niet alleen zijn er dan negen performers in plaats van drie, er is dan ook een dubbele actie. De performers luisteren niet meer enkel naar de wind om de vlag te laten wapperen. Ze kijken ook naar elkaar om de bewegingen op elkaar af te stemmen. Dat creëert een extra band.

Ook de locatie is heel belangrijk. We voeren het stuk op in het Middelheimmuseum, waardoor de voortdurende beweging van de vlag iets sculpturaals wordt, net als de andere beelden in het park, maar dan een soort van perpetuum mobile. Tegelijkertijd heb je een tweede ritme, van de toeschouwers die langskomen, toekijken en daarna weer verder stappen. Het wisselende publiek maakt telkens tijdelijk deel uit van het collectief.

Hoe verhoudt de performance zich tot het concept van COME CLOSER?

In de tentoonstelling geeft het publiek mee vorm aan bepaalde kunstwerken. Dat geldt ook voor Relay. Er zijn zoveel betekenissen dat je er een eigen invulling aan kan geven. Toen de performers Mary en Amber samen de vlag vasthielden, ging het niet meer over protest, maar over de verbinding tussen hen, vol zachtheid en liefde. De betekenissen veranderen voortdurend, afhankelijk van wie de vlag houdt, hoe de vlag wappert en hoe je dit zelf wil interpreteren.

Vandaag is iedereen altijd druk bezig. De traag wapperende vlag, bijna in slow motion, kan ons even doen verstillen en opnieuw verbinden met elkaar. Het heeft iets kalmerends. Ik zou het publiek suggereren er met een open blik naar te kijken, er even tijd voor te maken, en de verschillende betekenissen gewoon te laten binnenkomen.

Wat mooi om hiermee het gesprek af te ronden. Relay is inderdaad een uitnodiging om op een andere manier aandacht te schenken aan al die thema’s die het werk aanraakt. Niet alleen met je hoofd, ook met je lichaam. Stoppen en kijken, even verstillen. Zonder meteen naar het volgende werk te hoeven gaan.

Dat zit er inderdaad in, die suggestie of uitnodiging om even te blijven hangen. Als je er wat tijd doorbrengt en toekijkt kan het zelfs een fysieke impact hebben. Dat is ook wat er gebeurt wanneer iedereen samen heel stil wordt. Het is erg rustgevend om dit te bekijken. En daardoor op een of andere manier dichter bij elkaar te komen.

Anna Stoppa, Antwerpen, 28/06/24