Een vleermuis bij de kip van Panamarenko

Alle kunstwerken in het park krijgen geregeld onderhoud. Vaak moet een sculptuur worden geconserveerd of gerestaureerd. Als dit niet ter plaatse kan, haalt een restaurator het kunstwerk tijdelijk weg, samen met ons team Collecties, om de nodige herstellingen of preventieve zorg uit te voeren.

Eind januari was de boomstam van ‘Archaeopterix Lithografica’ (1993) van Panamarenko aan de beurt. Het eigenlijke kunstwerk — een merkwaardige bakelieten vogel die op en neer springt en met de vleugels klapwiekt als je dichterbij komt — was al eerder weggenomen en intussen gerestaureerd. Panamarenko noemde het zelf “een zot kieken, met de poëzie van een stuk speelgoed.” Het opgestelde werk is een tentoonstellingsexemplaar.

Toen we de boomstam wilden wegnemen om te drogen, merkten we een klein donzig bolletje verscholen in de stam. Een Ruige Dwergvleermuis in winterslaap, zo bleek. In Vlaanderen zijn alle vleermuizen beschermd, dus wat te doen? Na contact met de Groendienst en Natuurpunt besloten we het diertje niet te storen. Daarom lieten we de stam staan en stelden de restauratie uit tot de vleermuis was uitgevlogen.

Ook al vliegt ze in de lucht, een vleermuis is géén vogel. Het is een zoogdier, en zelfs een heel bijzonder. Wereldwijd zijn er meer dan 1.400 soorten. Na de knaagdieren vormen ze de meest diverse groep zoogdieren op aarde. Alleen al in ons land komen er zo’n 20 soorten voor, elk met hun eigen gewoontes, geluiden en slaapplekken.

’s Nachts fladderen ze geruisloos rond, op zoek naar muggen en andere insecten. Ze spelen daarbij een cruciale rol in onze ecosystemen: ze houden plagen onder controle, bestuiven planten en verspreiden zaden. Enorm belangrijk werk!

Daarom zijn vleermuizen in België bij wet beschermd. Je mag ze niet vangen, doden, verstoren of hun verblijfplaatsen vernietigen of ontoegankelijk maken. Want als hun rustplek verdwijnt, verdwijnt vaak ook de vleermuis zelf. In winterslaap heeft het diertje amper energie en is ze op haar kwetsbaarst.

Vleermuizen laten zich pas ’s avonds zien, wanneer het museum gesloten is. Welke soorten verblijven in het kunstpark? Dat bracht de Vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt in de zomer van 2024 in kaart. Met hun batdetectors inventariseerden de experts de vleermuizen in het uitgebreide Nachtegalenpark (Middelheimmuseum, Park Vogelzang en Park Den Brandt).

Dirk Hautekiet, Vleermuizenwerkgroep Natuurpunt: “We registreerden minstens acht soorten. Het park vormt een geschikt zomerleefgebied voor de Gewone, Ruige en Kleine dwergvleermuis, Laatvlieger, Watervleermuis en Bosvleermuis. We detecteerden ook een beperkt aantal Grootoorvleermuizen en soorten van het Myotis-geslacht. De Bosvleermuis is een nieuwe soort ten opzichte van onze vorige inventaris in 2018, andere soorten zijn status quo.”

Vooral in de warmere maanden zijn vleermuizen actief in het park. Dan jagen ze ’s nachts op insecten. De vrouwtjes vormen kraamkolonies om hun jongen groot te brengen. In de herfst bereiden ze zich voor op de winter. Ze eten zich vol om reserves op te bouwen en gaan op zoek naar een geschikte plek om te overwinteren. Dan kruipen ze in holtes van oude loofbomen, in forten in de buurt of in kelders, waar ze niet gestoord worden. Een enkeling kiest ook een kunstwerk uit.

Panamarenko (1940-2019) zou het misschien wel grappig hebben gevonden, dat een vleermuis net zijn kunstwerk uitkiest om te overwinteren.

De Antwerpse kunstenaar verbeeldde de droom van de mens om te vliegen, maar zijn vliegende toestellen bleven allemaal op de grond. In het beste geval maakten ze een ‘sprongetje’ in de lucht. Een mens kan nu eenmaal niet vliegen. Hij kan slechts klapwieken en springen, zoals zijn ‘Archaeopterix Lithografica’, een soort prehistorische kip. Dat er bij het aanbreken van de lente plots een diertje van onder zijn vogel komt dat wél vliegen kan, geeft het kunstwerk een verrassend kantje. 

Meteen nadat de vleermuis was uitgevlogen, spanden we een dikke folie over de boomstam heen, om de holtes af te dekken. De vleermuis kwam niet terug. Pas dan konden we met een gerust hart het kunstwerk verplaatsen voor onderzoek en restauratie.  

Het is niet de eerste keer dat het kunstwerk van Panamarenko wordt gerestaureerd. Sinds het werd opgesteld in 1993 was de fragiele sculptuur voortdurend aan herstelling toe.

De ‘kip’ kreeg te maken met een gebroken poot, een verlamde en geknakte vleugel, draadjes die loskwamen, aansluitpinnen die blokkeerden. Regelmatig begaf de motor het, veertjes sprongen weg, de bewegingssensor werkte niet altijd zoals het moest. De kip bewoog soms te traag, dan weer wilde hij niet stilstaan. En in 2002 werd een tentoonstellingskopie van het kunstwerk gestolen.   

De vele gebreken leidden tot veelvuldige en soms pittige correspondentie tussen de kunstenaar — die de kleine herstellingen zelf uitvoerde — en het museum. Iedereen besefte dat het kwetsbare kunstwerk voortdurend extra zorg zou nodig hebben. “Volledig in orde?”, faxte Panamarenko na een herstelling in 1996. “Kip zal nooit volledig in orde zijn. Gij en ik zijn ook niet volledig in orde.”

De kunstenaar bleef betrokken bij zijn “kieken”. Na elke herstelling werd Panamarenko opgehaald door een medewerker van het museum om het kunstwerk in volle actie op zijn plekje te komen inspecteren.

Deze keer is het niet het mechanische vogeltje zelf, maar de boomstam eronder, die wordt onderzocht. De kunstenaar kreeg de stam van de stad Antwerpen cadeau, ze maakt dus deel uit van het kunstwerk. Na meer dan 30 jaar blootstelling aan weer en wind is het hout verweerd. Is de stam nog gezond genoeg? De boomstam ligt nu te drogen, daarna kan een houtexpert de staat onderzoeken. Tot dan is dit kunstwerk tijdelijk niet te zien.