The Pleasure Garden

Laat ons beginnen bij het begin. Hoe ben je kunstenaar geworden? Waar ligt de oorsprong van je praktijk?

Voor ik op een kunstschool zat, studeerde ik pedagogie aan de universiteit in Leuven. Daar leerde ik vooral logisch denken: van A naar B naar C enzovoort. Op Sint-Lucas leerden docenten mij filosofie en kunst aan elkaar te verbinden op een associatieve manier: wat een openbaring! Die vrije associatie is nog altijd heel belangrijk voor mij, mijn geest is een soort landkaart die verschillende elementen met elkaar verbindt.

Ik heb mijn thesis gemaakt over cartografie: wat is een kaart en wat doet ze juist? Een kaart kan informatie vereenvoudigen én tegelijk ook ingewikkelder maken. Zo zijn er middeleeuwse kaarten met zoveel tekst en info op elkaar dat ze als geheel totaal onleesbaar worden. Juist op die spanning tussen leesbaarheid en onleesbaarheid ontstaat mijn werk.

Ik ervaar de wereld waarin we leven als chaotisch. Hoe kunnen we die chaos omarmen zonder die te hoeven reduceren? Ik merkte dat deze chaos tentakels heeft die zich ver uitstrekken tot in bijvoorbeeld de taal. Er zijn ontelbare verschillende tafels en toch gebruik ik hetzelfde woord om twee verschillende modellen te benoemen. Dit is een soort formatteren van de werkelijkheid en dat geeft soms verwarring. Maar die dubbelheid vind ik net interessant. In mijn installatie The Horror Garden (2018) bijvoorbeeld zie je vormelijk een poging om iets te structureren, ook al lukt dat niet altijd.

Je speelt dus met het spanningsveld tussen ergens structuur aanbrengen of de weg wijzen, én die tegelijkertijd ook een beetje flou maken?

Het is niet dat ik dingen flou wil maken. Maar ik denk dat de verstrengeldheid van ideeën en fenomenen een kenmerk is van de tijd waarin wij leven. Alles hangt met alles samen. Het is raar om alles in hokjes in te delen, dat strookt helemaal niet met de wereld van vandaag. Om heel dat kluwen te belichamen, stap ik tijdens een performance voortdurend in en uit de performatieve rol. Na een voorstelling vraagt het publiek zich soms af: was dat allemaal waar? Het illustreert dat ik wandel op de grens tussen fictie en non-fictie.

Door in en uit mijn performatieve rol te stappen, en het publiek rechtstreeks aan te spreken, betrek ik hen in het bewandelen van die grens tussen fictie en non-fictie. Het is een grensgebied dat we samen verkennen en waar ik als gids fungeer. Soms lijkt wat ik vertel vergezocht, omdat ik associaties op elkaar blijf stapelen en zo de complexiteit blijf vergroten. Maar ik streef er altijd naar om een samen met het publiek een gedeelde wereld te creëren die een link heeft met de realiteit. Het gaat over gedeelde werelden construeren, samen met een publiek.

Door te werken met associaties en te performen voor een live publiek, heb je vaak interactie met anderen tijdens het maken van je werk. Hoe kijk je naar dit soort meerstemmigheid gekoppeld aan auteurschap?  

Ik spreek dikwijls van een ‘gelaagd auteurschap’ (waarbij er meer dan één maker is, red.) omdat ik inspiratie put uit allerlei soorten bronnen: boeken en films maar zelf ook conversaties die ik hoorde op de trein. Soms kan ik niet eens meer traceren waar een idee precies vandaan komt. Of ik verwijs naar wat ik dénk gelezen te hebben.

Als ik bedenk wie allemaal invloed heeft gehad op de ontwikkeling van mijn nieuwe installatie The Pleasure Garden (2023), dan zijn dat niet alleen de auteurs van enkele boeken die ik gelezen heb, maar ook de technische medewerkers van het Middelheimmuseum en de groendienst die ik sprak tijdens mijn residentie in het museum in de zomer van 2022. Ook het institutionele frame van het Middelheimmuseum heeft veel invloed op mijn werk, en zeker ook jij, Pieter, als curator mede-auteur.   

Ik stel met dit werk ook de vraag naar wie het werk maakt, door verschillende entiteiten in het park aan het woord te laten. Mijn vraag is: ben ik de auteur, of enkel de sensor, iemand die verschillende stemmen in een landschap van het Middelheim voelt en dit probeert te vatten in een werk? Als sensor of voelspriet ben ik niet meer de auteur, of toch zeker niet de enige van dit werk.   

Bij de meeste kunstwerken die het museum de afgelopen 75 jaar verzameld heeft, staat de naam van slechts één persoon. Dat contrasteert met het 'gelaagd auteurschap' waarover je net sprak. Vandaag is ‘meerstemmigheid’ een hot topic bij musea. Toch lijkt het alsof niemand precies weet wat die meerstemmigheid is of moet zijn, maar toch is er een sense of urgency is om de eigen machtspositie van grote instellingen zoals musea in vraag te stellen. Is jouw manier van werken ‘meerstemmig’ te noemen?  

Ik associeer gelaagd auteurschap met het concept ‘speculative fabulation’ van wetenschapsfilosofe Donna Harraway. (Dit is een methode om nieuwe mogelijkheden te bedenken of verbeelden, op basis van een veelheid aan actoren, verhalen, situaties, tijden en plaatsen, en de verbindingen die ze met elkaar aangaan, red.)

De principes van speculatieve fabulatie gebruik ik ook bij het maken van The Pleasure Garden (2023). Je hebt langs één kant de verbeelding, die er komt als je de realiteit verlaat. Maar er is ook het speculatieve, die een bepaald aandachtig kijken naar de realiteit vereist. Dus we komen niet los van de werkelijkheid maar worden ons er net bewuster van. Als je dan met die verhoogde concentratie naar een bepaalde habitat kijkt, dan merk je dat er veel elementen zijn die mee invloed uitoefenen.  

Kunnen we stellen dat er via ‘speculative fabulation’ er een grotere aandacht is voor de context waarin jij je als kunstenaar bevindt als je een werk maakt? Besef je daardoor dat je in een soort van ecosysteem zit? Vind je het dan belangrijker dit ecosysteem te benoemen dan per se jouw auteurschap te benadrukken?

Auteurschap gaat voor mij persoonlijk niet over identiteit, maar over de relaties die je vanuit een individu aangaat met anderen. Zowel met mensen als niet-menselijke organismen. Door hier in Middelheimmuseum een zomer lang in residentie te verblijven, ben ik in contact gekomen met een soort ‘situated knowledge’: kennis die vervat ligt in de specifieke context hier. Enkel door hier een lange tijd te verblijven heb ik bepaalde inzichten, ideeën en gesprekken kunnen ontwikkelen. Hier spelen andere invloeden dan ergens anders.

Het was voor mij een instinctieve reactie om hier te resideren binnen jullie uitnodiging van het onderzoeksproject ‘Reading the Landscape’. Ik had al eerder residenties gedaan maar die hadden niet meteen de exacte locatie als uitgangspunt. Ik wilde het landschap van Middelheim lezen door het te bevragen.

Je wilt het landschap van het Middelheimmuseum bevragen. Kan je zo een voorbeeld geven van een vraag aan het landschap?

Ik had die vragen natuurlijk nog niet klaar vanaf dag één, ik heb ze gaandeweg ontwikkeld. Het museum had net de installatie The Horror Garden (2018) verworven en we gingen die opstellen in het museum. Met die ‘mental map’ van het kunstwerk wandelde ik door het kunstpark en ik probeerde me in te beelden welke elementen van dit werk van toepassing waren op het Middelheimmuseum.

Zo merkte ik dat de vragen die ik stel aan het kunstpark altijd veranderen. Nu ben ik bijvoorbeeld bezig met het ‘park’: het stadspark als concept, en ook dit specifieke park van het Middelheimmuseum. Vaak is een park opgevat als een idyllische plek om even te ontsnappen aan de realiteit. Om even te relaxen of te picknicken. In een park gaan we uit de stad en vergeten we tijdelijk al onze zorgen.

Maar in het park van dit museum kan je niet alleen ontsnappen aan de realiteit, je kan die realiteit ook herdenken. Er zijn hier zoveel andere krachten actief. Zo draagt deze plek een koloniale geschiedenis mee: hoe gaan we daarmee om? Welke zaden liggen hier nog allemaal in de grond? 

Bij The Pleasure Garden (2023) stuitte ik op dezelfde tegenstellingen. We ontwikkelen dit als een publieksvriendelijke digitale ‘interface’ met Augmented Reality in een idyllisch park, maar botsen altijd opnieuw op de realiteit. Dan stel ik me de vraag: hoe schudden we aan het ‘systeem’ en wat gebeurt er dan?

Of een andere vraag, vanuit The Horror Garden (2018): als de natuur niet meer een passieve achtergrond is waartegen werken worden opgesteld, welke interactie gaat ze dan aan met de kunstwerken? Welk verhaal vertelt Ursula, een van de personages, als je haar ziet in haar habitat?

Waarom heb je gekozen voor Augmented Reality (AR), een technologie waar je nog nooit mee gewerkt hebt?

Er is eigenlijk een grote gelijkenis tussen mijn werk in het algemeen en AR als techniek. Dat komt omdat AR fictieve elementen ‘plaatst’ in de realiteit. Dat is heel anders dan Virtual Reality (VR), dat volledig gericht is op een andere, fictieve realiteit. Bij AR gaat het om de relatie tussen de werkelijkheid en fictieve elementen. Precies op dat snijvlak tussen fictie en non-fictie ontstaat mijn werk. AR laat ook toe om een verhaal ruimtelijk te vertellen in plaats van lineair. In die ruimte kan ik verschillende stemmen letterlijk in beeld brengen.

Mijn idee om een digitaal kunstwerk te maken ontstond overigens toen ik in het kunstpark voorbij het Zuilenpaviljoen (1982-1994) van Charles Vandenhove wandelde. Ik vond het choquerend hoeveel plaats dat kunstwerk letterlijk inneemt. Mijn project moest net het tegenovergestelde doen. Idealiter is mijn project een soort geest die overal kan opduiken. Zo begon ik na te denken over spoken en wat geesten zijn of doen.

Uiteindelijk zijn geesten dingen die wij willen verdringen en die dan willens nillens terugkomen. Wat zijn de geesten in dit kunstpark? Wat houdt zich verscholen in de bosjes, achter een sokkel of onder de grond? Is dit een haunted park? Hoe kan ik daar leven aan geven zonder fysiek territorium in te nemen, maar met een werk dat toch dezelfde status kan hebben als het Zuilenpaviljoen? Zo kwam ik bij AR.

Is jouw AR-project The Pleasure Garden dan een reactie op de monumentale aanwezigheid van sommige werken in het kunstpark?

Ergens wel. Leegstaande monumentale werken zoals het Zuilenpaviljoen (1982-1994) hebben iets griezeligs en kunnen een soort van horror-ervaring oproepen. Een soort van scheve droom. Het Zuilenpaviljoen is voor mij een labyrint waar ik in vastloop. (Sinds de nieuwe collectiepresentatie staat er sinds kort wel een kunstwerk in het Zuilenpaviljoen (1982-1994), red.)

Je hebt ooit zaadjes die in de grond zitten en misschien pas later ontkiemen, vergeleken met geesten. Het zijn als het ware verhalen die nog naar boven moeten komen. Is dat plots verschijnen van elementen ook een link naar AR?

Dat kan je zo stellen. Ik moet nu plots denken aan ‘Pokémon Go’, dat ik hier in het park heb gespeeld op mijn smartphone (een razend populaire game-app op basis van AR en gps waarmee je Pokémon-wezens moet vangen, trainen en laten vechten, red.). Dit spel was een echte eye-opener voor mij, ook al weet ik niet goed waarom ik dat nu zo bijzonder vond.

Misschien is het de relatie tussen realiteit en fictie en het feit dat het spel dit ruimtelijk in beeld bracht. In The Pleasure Garden (2023) is het ruimtelijke aspect meer uitgewerkt dan andere kunstwerken die ik maakte. Daarbij was het schrijven of performen belangrijker.

Nu we het hebben over de ruimte, kan je iets vertellen over het site-specifieke karakter van The Pleasure Garden (2023)?

Ik heb de uitnodiging van het Middelheimmuseum onder de noemer van ‘Reading the Landscape’ heel letterlijk genomen: ik ben specifiek dit landschap gaan lezen. Dat vertaalt zich ook in de AR van The Pleasure Garden (2023), die je enkel hier kan activeren.

Ik heb eerder al eens een bepaalde ruimte afgebakend om onderzoek te doen, maar dit is de eerste keer dat ik een kunstwerk maak voor een hele specifieke plaats. Het werk speelt in op de verhalen en zaadjes die ik hier gevonden heb in mijn research.

Misschien moeten we wat dieper ingaan op het ‘pleasure’-aspect. Je verwees in verschillende gesprekken naar queer studies, en je gebruikt 'cruising' als onderzoeksmethode. Cruising is eigenlijk op zoek gaan naar seks op een openbare plaats. Hoe kwam je op de link tussen het Middelheimmuseum en seks?

Bij The Horror Garden (2018) was ik gefascineerd door de vraag: wat gebeurt er als planten 'agency' krijgen, als ze op de voorgrond treden en niet enkel de backdrop zijn van de menselijke wereld? Ik heb me vooral gericht op het beschrijven van de problematiek. In The Pleasure Garden (2023) wilde ik een stap verder gaan, dus vroeg ik me af: waar ontmoeten ‘species’ elkaar eigenlijk in het landschap?

Die ‘species’ zijn voor mij alle levende organismen, mensen, maar ook vogels, dieren, planten, het gras, en ook alle sculpturen en bouwwerken. De kunstwerken staan voor mij niet automatisch op de voorgrond tegen een natuurlijke groene achtergrond. Die tegenstelling viel weg door hier meer rond te lopen. Ik zag dat de relaties hier meer verstrengeld zijn en precies die verstrengeling houdt iets erotisch in, of alleszins iets fysieks.

Ik verwijs vaak naar hoe de Amerikaanse schrijfster-feministe Audre Lorde spreekt over het erotische: zij verbindt het erotische met 'agency' (handelsvermorgen) en 'desire' (verlangen). Het kunstpark van het Middelheimmuseum is een plek waar een dergelijke soort erotische ontmoeting kan plaatsvinden. Dus vroeg ik me af: hoe kan ik door AR een manier vinden om precies deze energieën te bevrijden en los te laten?

Is dat dan een soort seksuele of erotische energie die je zichtbaar wilt maken, als één van de vele geesten die hier in het park sluimeren?

Dat is inderdaad zo, al hoeft voor mij tussen het erotische en het seksuele niet zoveel onderscheid gemaakt te worden, want beiden hebben te maken met pleasure.

Je schuift pleasure meer naar de voorgrond en ontdoet seksualiteit van reproductie. Is die verschuiving van voortplanting naar andere mogelijkheden en naar recreatie het queer-aspect in jouw project?

Ja. Eén van de van de belangrijkste dingen in het denken over queerness is: wat is natuur? Wat is natuurlijk? Queer betekent letterlijk: 'vreemd'. Maar wat is normaal, en wat is niet normaal? Opmerkelijk genoeg vertrekken de antwoorden op deze vragen vanuit een zeer strikte standaard van één bepaalde groep mensen.

Natuur zit heel anders in elkaar. Die doet wat ze doet, zonder oordeel te vellen. Natuur kan nooit een basis zijn om waarden op te baseren. Bovendien is de natuur doortrokken van queerness. Mijn vraag is: hoe kunnen we natuur in al zijn glorie erkennen en beschermen vanuit zijn queerness, en niet vanuit schoonheid of nobelheid waarmee we natuur nog steeds associëren? Deze vraag heeft mij erg geïnspireerd in Middelheim. Het kunstpark stelt die vraag natuurlijk op scherp. Hoe interageren de beelden met het landschap en welk verhaal vertelt die verstrengelde ecologie?

Pieter Boons: Interview Gosie Vervloessem op 12 april 2023 in het Braempaviljoen.